Skip to main content

Төрийн дуулалын түүх

Чингисийн Төрийн Дуулал

Эртний Сайхан - Төрийн Найрын Магнай Дуу

Монголчууд найр хуримыг тодорхой цагт тогтсон дуугаар эхэлж, төгсгөдөг уламжлалыг олон зууны турш сахиж иржээ. Энэ нь тухайн найр, хуримыг улам ч эмх цэгц, зохион байгуулалттай болгож өгдөг байна.

Тэгэхдээ найр хуримын ёслолын үндсэн хэсэгт 12 юм уу 32 айзам уртын дуу дуулдаг. Энэ ч үүднээс найр, хуримын эхэн төгсгөлд дуулах тусгай дуу бий болж, найр эхлэх дууг хууртай найранд “Хуурын маглай”, хуургүй найранд “Найрын магнай” гэж нэрлэх ба найр өндөрлөхөд дуулах дууг “Найр жаргаах дуу” гэдэг байжээ.

Найрын магнай болон Жаргаах дуу нь нутаг нутагт өөр байх ч “Төрийн төвч”, “Эрхэм төр”, “Хуурын магнай”, “Эртний сайхан”, “Түмэн Эх” зэрэг дуунуудаар найр эхлэх нь түгээмэл байсан байна. Гэхдээ ”Түмэн Эх” дууг жирийн найранд бус наадам эхлэх буюу наадмын найранд дуулдгаараа онцлогтой.

Эдгээрийн дотроос “Эртний сайхан” дуу нь хамгийн эртний гаралтай бөгөөд “Чингисийн төрийн дуулал” буюу “Сүлд дуу” хэмээн монгол зон ихэд хүндэтгэлтэй ханддаг байжээ. Гэхдээ энэ дуу нь анх гарсан тухайн үедээ “Эртний сайхан” хэмээн нэрлэгддэг байсан эсэх нь бас тодорхойгүй. Монголчуудын их эзнээ хүндэтгэх сэтгэлийн угаас ийм нэрийг хожуу авсан байж магадгүй.

1930-аад оны үеэс эл дууг дуулахаа бараг больж Магсархурцын Дугаржав Монгол дууны түүвэртээ хэвлэж үлдээсэн нь өнөө үед хүрч ирсэн байна. Дууны эхний бадгийн сүүлчийн мөр “ЯЗГУУРАН ЭЭЦ” гэж буй нь бичгийн хэлний үг бөгөөд ер нь найрын дуу, ерөөл, тууль зэргийн зарим үг хэлж дуулж байгаа хүн нь бичиг үсэг мэддэг, эс мэддэгээс үл хамааран бичгийн хэлний найруулга дуудлагатай байдаг нь эрхэмсэг хүндэтгэлийн аястай болгодог байна. Үүнийг академич Б.Ринчен өмөн бичгийн хэл гэсэн бөгөөд чухамдаа бол утга зохиолын хэлний аман хэлбэр ажээ.

“Эртний сайхан” дууны зарим мөр бадаг он цагийн уртад хувирч өөрчлөгдөн ялангуяа бурханы шашны нөлөө нэлээд орсон нь ажиглагддаг ч хамгийн сүүлчийн бадаг буюу 4 мөр анхны зохиосон эхтэйгээ тун ойролцоо байж магадгүй юм.

Эртний Сайхан

(Төрийн найрын магнай дуу)

Эртний сайхан ерөөлөөр

Энэ сайхан оронд нь

Эзэн Богд Чингис хааныхаа

Язгууран ээц язгуураас бүрдвээ хөө

Тэнгэр мэт заяатай
Тэгш таван оюунтай
Тэнүүн уужим зарлигтай
Тэнгэрийн минь үр сад билээ

Олон одны дундаас
Сарны гэрэл тодорхой
Олон хүмүүний дундаас
Яндар мэт чимэгтэй

Сүмбэр уулын оройгоос
Сүндэрлэж цацраад
Сүр жавхлан дэлгэрээд
Сүлд нь бат болтугай

Хамаг номын рашааныг
Ханахын чинээгээр хүртээд
Хаан эзэн Чингисийн өмнө
Хамт бүгдээрээ жаргая

Мэдээлэлийг http://origo.mn- ээс авав.

Labels:

Comments

Д.Цогбадрах said…
Блогтой болсонд чинь баяр хүргэе. Цаашид сайн хичээгээрэй.:)
April 9, 2008 at 2:37 PM
Post a Comment

Popular posts from this blog

ТАНЫ МЭДЛЭГИЙН САНД DVD ГЭЖ ЮУ ВЭ?

DVD гэдэг товчлол нь Digital Video Disc буюу тоон горимын дүрс хадгалах пянз гэсэн утгатай англи үгийн товчлол юм. D V D технологи маш өргөн хүрээнд ашиглах боломжтой тул DVD гэдэг товчлолыг мөн Digital Versatile Disc буюу тоон горим бүхий бүхнийг чадагч пянз гэж нэрлэж болно. 1978 онд Голландын Philips компани шилэн дискэнд наасан микро хальсан даарх бүтцийг лазерийн туяагаар унших технологийг нээснээр өнөөгийн бидний нэрлэж заншсан CD-ийн эхлэл тавигдсан билээ. Гэвч тэр үед лазерийн туяа үүсгэгч хагас дамжуулагч маш хэврэг байсан тул шинэ пянз зах зээлд амжилт олоогүй юм. Philips, Sony к о м п а н и й н э р д э м т э д , и н ж е н е р т е х н и к и й н а ж и л ч д ы н у й г а г ү й хөдөлмөрийн үр дүнд 4 жилийн дараа хэрэглэгчдийн гар дээр анхны CD пянз очжээ. Шинэ CD пянз бий болоход саад болж байсан лазерийн техникт arsenid Gallia бодис ашигласнаар түүний чанарт сайн нөлөө үзүүлжээ. 1982 онд дээрх хоёр компани зах зээлд CD тоглуулагчийг нийлүүлсэн нь чанарын хувьд өмнөх технологиуд ...
Post a Comment
Цааш унших

П.Бадарч : Есөн эрдэнийн орон

Ивээлт нарны нь цацрал алтан эрдэнэ Элгэн уулсын нь оргил мөнгөн эрдэнэ Илчийн улаан гал нь шүрэн эрдэнэ Ээжийн цагаан сүү нь сувд эрдэнэ Энгүй өргөн тал нь оюу эрдэнэ Эрхэс наадах тэнгэр нь номин эрдэнэ Элбэрлийн цагаан гэр нь тана эрдэнэ Энх үүрийн туяа нь зэс эрдэнэ Эрхэт ардын нь эв ган эрдэнэ Эх орон минь есөн эрдэнэ Эргэх их дэлхийн уул усанд тэгшхэн Илч гэрлийн гайхамшиг мандсан нар алтан билээ Энгүй өргөн талын шимт хөрсөнд төлжиж Эрдэнийн түрүү сугсруулсан амуу тариа алтан билээ Энэ сайхан монголын удам залгасан бүл Энхрий хос амрагийн дурсгалын бөгж нь алтан билээ Энэрэлт төрийн далбаанд эгнэгт өнгөлөг гялалзсан Эрдэнийн соёмбо үсэг Элэгдэшгүй алтан билээ Авралын гэгээн нар нь алтан Ачит төрийн сүлд нь алтан Арвайн түмэн түрүү нь алтан Амраг хосын дурсгал нь алтан Миний эх орон алтан эрдэнийн билээ Саваа дүүрэн мэлтэлзэх Онон, Хэрлэнгийн урсгал Сартай шөнөөр ажихад мөнгөн хээтэй байв Саалийнхаа дээжийг өргөж, аянд хүүгээ үдсэн Санаа нь сүү эхийн, цацлын халбага мөнгөн байв Са...
Post a Comment
Цааш унших

I - р үе(1946-1958) – электрон ламп

Компьютерын хөгжлийг ерөнхийд одоогийн байдлаар 4 хуваагаад байгаа юм байна. Нэг үе ахих тусмаа компьютер хэмжээ нь улам багасдаг юм байна За ингээд 1-р үеийн түүх. Энэ үеийн компьютерууд нүсэр том хэмжээтэй, удаан, бас өндөр өртөгтэй байв. Тэдгээрийн гол төлөөлөгч нь 1946 онд Преспер Экерт (Presper Eckert), Жон Мохли (John Mauchly) нарын угсарсан ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Computer) хэмээх анхны электрон тооцоолох төхөөрөмж юм. Энэ нь 10-тын тооллын системд ажилладаг компьютер байв. Түүний цахилгаан хэлхээнд электрон ламп (vacuum tube) хэмээх элементийг ашигласан байжээ. Энэ нь агаарыг нь соруулж, вакуумжуулсан шилэн хорго бөгөөд дотроо электродууд агуулна. Электродууд эсрэгээр цэнэглэгдсэн тохиолдолд энд электроны урсгал үүснэ. Энэ урсгалыг удирдан гүйдэл хүчдэлийн өсгөгч (amplifier) эсвэл логик түлхүүрийн (switch) горимд ажиллаж болдог байна. Ө.х. сул цахилгаан дохиог хүлээн аваад өсгөж гаргах, цахилгаан дохионы урсгалыг агшин зуур хаах/нээх боломжтой юм. ENIAC комп...
Post a Comment
Цааш унших